ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ยาว ฐิตมชฺฌนฺหิกา ภุญฺชิตพฺพโต ยาว กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํฯ อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํฯ ยาว สตฺตาหํ นิทหิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพโต สตฺตาหํ กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํฯ ยาวชีวมฺปิ ปริหริตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพโต ยาว ชีวํ เอตสฺสาติ ยาวชีวิกํฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ

วนมูลปตฺตปุปฺผผลาทีติ เอตฺถ ตาว มูลํ นาม มูลกขารกจจฺจุตมฺพกาทีนํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถญฺเจว โภชนียตฺถญฺจ ผรณกํ สูเปยฺยปณฺณมูลํฯ ปตฺตํ นาม มูลกขารกจจฺจุตมฺพกาทีนํ ตาทิสํเยว ปตฺตํฯ ปุปฺผํ นาม มูลกขารกาทีนํ ตาทิสํเยว ปุปฺผํฯ ผลํ นาม ปนสลพุชาทีนํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถญฺเจว โภชนียตฺถญฺจ ผรณกํ ผลํฯ อาทิสทฺเทน กนฺทมูลาทีนํ คหณํฯ

อมฺพปานนฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 300) อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํฯ ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณาทีนิ ภินฺทิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํฯ เอวํ กตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติฯ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติฯ เอส นโย สพฺพปาเนสุฯ

เตสุ ปน ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํฯ โจจปานนฺติ อฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ โมจปานนฺติ อนฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํฯ ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ มุทฺทิกาปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํ ฯ สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํฯ ผารุสกปานนฺติ ผารุสเกหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ อิมินาว นเยน เวตฺตปานาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ เอตานิ จ ปน สพฺพานิ ปานานิ อคฺคิปากานิ น วฏฺฏนฺติฯ เตนาห ‘‘สีโตทเกนา’’ติอาทิฯ

อวเสเสสุปิ อนุญฺญาตผลปตฺตปุปฺผรเสสูติ ธญฺญผลปกฺกสากมธุกปุปฺผรสโต อวเสเสสุ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ ฐเปตฺวา ธญฺญผลรส’’นฺติอาทินา (มหาว. 300) อนุญฺญาตเกสุ ผลปตฺตปุปฺผรเสสุปิฯ

ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนีเยน กตฺตพฺพกิจฺจํฯ เนว ผรตีติ น นิปฺผาเทติฯ อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสญฺญายาติ ‘‘อาหารํ อาหเรยฺยา’’ติ ปทสฺส ปทภาชเน (ปาจิ. 265) วุตฺตมตฺถํ สมฺมา อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อาหรียตีติ อาหาโร’’ติ อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสญฺญาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํฯ ทนฺตโปเน จ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิท’’นฺติ สญฺญายาติ มุขทฺวารํ อนาหฏมฺปิ ทนฺตโปนํ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิทํ ทนฺตโปน’’นฺติ วิปลฺลตฺถสญฺญาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํฯ ยถาสุขํ ปาตุนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา วา อปฺปฏิคฺคเหตฺวา วา ยถากามํ ปาตุํฯ ทนฺตโปนปริโภเคนาติ ทนฺตกฏฺฐปริโภเคน, ทนฺตโธวนาทินาติ อตฺโถ, อิมินา ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

จตฺตาริ มหาวิกฏานีติ คูถํ, มุตฺตํ, ฉาริกา, มตฺติกา (มหาว. 268) จ ‘‘อาสยาทิวเสน วิรูปานิ ชาตานี’’ติ กตฺวา วิกฏานีติ วา อปกติโภชนตฺตา วิกฏานิ ‘‘วิรูปานิ ชาตานี’’ติ วา อตฺโถฯ สติ ปจฺจเยติ การเณ สติ, สปฺปทฏฺเฐติ อตฺโถฯ ธูมาทิอพฺโพหาริกาภาโวติ ธูมปุปฺผคนฺธทนฺตขยาทิอพฺโพหาริกาภาโวฯ

ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อเจลกวคฺโค

1. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา

อเจลกสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนสฺส นคฺคสฺสฯ ปริพฺพาชกสฺสาติ ฐเปตฺวา ภิกฺขุญฺจ สามเณรญฺจ อวเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนสฺสฯ ปริพฺพาชิกายาติ ฐเปตฺวา ภิกฺขุนิํ, สิกฺขมานํ, สามเณริญฺจ อวเสสาย ยาย กายจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนายฯ เอเต จ สพฺเพ อญฺญติตฺถิยา เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เอเตสํ อเจลกาทีนํ อญฺญติตฺถิยาน’’นฺติฯ

เตสนฺติ อญฺญติตฺถิยานํฯ ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวาติ อามิสภริตํ ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวาฯ พาหิราเลปนฺติ เตลาทิํฯ

อเจลกาทโย ยสฺมา, ติตฺถิยาว มตา อิธ;

ตสฺมา ติตฺถิยนาเมน, ติกจฺเฉโท กโต ตโยฯ

อติตฺถิยสฺส นคฺคสฺส, ตถา ติตฺถิยลิงฺคิโน;

คหฏฺฐสฺสาปิ ภิกฺขุสฺส, กปฺปตีติ วินิจฺฉโยฯ

อติตฺถิยสฺส จิตฺเตน, ติตฺถิยสฺส จ ลิงฺคิโน;

โสตาปนฺนาทิโน ทาตุํ, กปฺปตีตีธ โน มติฯ

อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา

คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ นครมฺปิ คามคฺคหเณเนว คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวิสิสฺสามาติ เอตฺถ คเหตฺวา ‘‘คนฺตฺวา’’ติ ปาฐเสโส, อสมนฺนาหาโร วา ตสฺสา อิตฺถิยา ตสฺมิํ คาเม สนฺนิหิตภาวํ อชานนฺโต วา ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ ภิกฺขุํ คเหตฺวา คนฺตฺวาติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ อามิสนฺติ ยาคุอาทิกํ ยํ กิญฺจิ อามิสํฯ อุยฺโยเชยฺยาติ อตฺตโน กีฬานุรูปํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อุยฺโยเชยฺย ปหิเณยฺยฯ เตนาห ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ อาทิสทฺเทน วุตฺตาวเสสํ กายวจีทฺวารวีติกฺกมํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘คจฺฉา’’ติอาทีนิ วตฺวาติ ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธิํ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. 275) วตฺวาฯ เอตํ อนาจารเมวาติ เอตํ ยถาวุตฺตํ หสนาทิอนาจารเมวฯ น อญฺญํ ปติรูปํ การณนฺติ ฐเปตฺวา วุตฺตปฺปการํ อนาจารํ อุภินฺนํ เอกโต น ยาปนาทิํ อญฺญํ ปติรูปการณํ ปจฺจยํ กริตฺวา น โหตีติ อตฺโถฯ อสฺสาติ อุยฺโยชกสฺสฯ โสติ โย อุยฺโยชิโต, โสฯ

อนุปสมฺปนฺเนติ สามเณเรฯ โสว อิธ อนุปสมฺปนฺโนติ อธิปฺเปโตติ วทนฺติฯ อุภินฺนมฺปีติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วาติ ทฺวินฺนมฺปิฯ

กลิสาสนาโรปเนติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 277) กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ อาณํ กลิสาสนํ , ตสฺสาโรปเนติ อตฺโถ, ‘‘อปฺเปว นาม อิมินาปิ อุพฺพาฬฺโห ปกฺกเมยฺยา’’ติ โกธวเสน ฐานนิสชฺชาทีสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ โภ อิมสฺส ฐานํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ, ขาณุ วิย ติฏฺฐติ, สุนโข วิย นิสีทติ, มกฺกโฏ วิย อิโต จิโต จ วิโลเกตี’’ติ เอวํ อมนาปวจนสฺส ภณเนติ วุตฺตํ โหติฯ สุทฺธจิตฺเตน ปเนวํ ภณเน โทโส นตฺถิฯ เอวมาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มหคฺฆํ ภณฺฑํ ปสฺสิตฺวา โลภธมฺมํ อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘มาตุคามํ ปสฺสิตฺวา อนภิรติํ อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘คิลานสฺส วา โอหิยฺยกสฺส วา วิหารปาลสฺส วา ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ขาทนียํ วา นีหรา’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘น อนาจารํ อาจริตุกาโม สติ กรณีเย อุยฺโยเชตี’’ติ (ปาจิ. 278) เอเตสํ คหณํฯ

อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘สโภชเน’’ติ พาหิรตฺถสมาโสยํ, อุภสทฺเท อุการสฺส จ โลโปติ อาห ‘‘สห อุโภหิ ชเนหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุโภหิ ชเนหีติ ชายา จ ปติ จาติ อุโภหิ ชเนหิฯ ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา โภชนํ, อิตฺถี จ ปุริโส จ, เตน สห วตฺตตีติ สโภชนนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ราคปริยุฏฺฐิตสฺสาติ เมถุนาธิปฺปายสฺสฯ สยนิฆรนฺติ สยนียฆรํ, วาสเคหนฺติ อตฺโถฯ มหลฺลกสฺสาติ มหลฺลกสฺส สยนิฆรสฺสฯ ปิฏฺฐสงฺฆาฏโตติ ทฺวารพาหโต ขุทฺทกสฺส วาติ ยถา ตถา วา กตสฺส ขุทฺทกสฺส สยนิฆรสฺสฯ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺยาติ ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺยฯ ขุทฺทกํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.280) นาม สยนิฆรํ วิตฺถารโต ปญฺจหตฺถปฺปมาณํ โหติ, ตสฺส จ มชฺฌิมฏฺฐานํ ปิฏฺฐสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณเมว โหติ, ตสฺมา ตาทิเส สยนิฆเร ปิฏฺฐสงฺฆาฏโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา นิสินฺโน ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติฯ เอวํ นิสินฺโน จ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีทตี’’ติ (ปาจิ. 281)ฯ สจิตฺตกญฺเจตฺถ อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน ทฏฺฐพฺพํฯ

สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุตฺถปญฺจมสิกฺขาปเท ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ อนิยตทฺวเย วุตฺตเมวาติ อาห ‘‘เสโส กถานโย อนิยตทฺวเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติฯ

รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวาติ ยตฺถ ฐิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺฐาย คจฺฉนฺโต อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ทิสฺวาฯ ปกติวจเนนาติ ยํ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐิเตน โสตุํ สกฺกา, ตาทิเสน วจเนน, อิโต จิโต จ ปริเยสิตฺวา อาโรจนกิจฺจํ ปน นตฺถิฯ โย หิ เอวํ ปริเยสิตพฺโพ, โส อสนฺโตเยวฯ เตนาห ‘‘ตาทิส’’นฺติอาทิฯ อนาปุจฺฉิตฺวาติ อนาโรเจตฺวาฯ

อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมนภตฺติยฆรานีติ เอตฺถ อนฺตรารามนฺติ อนฺโตคาเม วิหาโรฯ ปฏิกฺกมนนฺติ อาสนสาลาฯ ภตฺติยฆรนฺติ นิมนฺติตฆรํ วา สลากภตฺตาทิทายกานํ วา ฆรํฯ อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ กุเลสุ จาริตฺตาปชฺชนํ กิริยํ, อนาปุจฺฉนํ อกิริยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ